AUSTRALIA XÁC LẬP VÀ ÁP DỤNG ÁN LỆ NHƯ THẾ NÀO? (phần 2)

Tại Việt Nam, học thuyết án lệ chưa được pháp luật thừa nhận, cũng như không có bất kỳ một văn bản quy phạm pháp luật nào quy định việc thừa nhận án lệ như là một nguồn luật. Lý do là lịch sử hình thành, khái niệm, nguyên tắc áp dụng, cách thức xác lập và áp dụng hệ thống án lệ trong hệ thống tòa án, nghiên cứu về học thuyết án lệ chưa đầy đủ, toàn diện nên nhận thức chung của xã hội về vấn đề này còn chưa được xác lập, nên mức độ hiểu biết rất khác nhau. Tuy nhiên, Việt Nam vẫn đang quan tâm phát triển án lệ (ban hành nghị quyết số 49-NQ/TW). Có quan điểm cho răng Án lệ đã và đang tồn tại, phát triển trong hoạt động xét xử.

So sánh thực tiễn xây dựng và áp dụng án lệ  giữa Việt Nam và Australia

			Australia	Việt Nam
Chủ thể xác lập		Bắt buộc	Tòa án cấp cao nhất	Không quy định – không có quyền.
		Tham khảo	Tòa không cùng hệ thống, Tòa nước ngoài	HĐTP Tòa án Nhân Dân Tối Cao
Chủ thể áp dụng		Bắt buộc	Các tòa cấp dưới – cùng hệ thống  (TA Liên Bang- Bang-Quận-Hạt)	Tòa cấp dưới – cùng hệ thống ( Tỉnh, huyện)
		Tham khảo	Các tòa cấp dưới, tòa bất kỳ của   Tiểu bang hoặc nước khác.	Tòa cấp dưới – cùng hệ thống
Hiệu lực	Bắt buộc		Bắt buộc – tình tiết khách quan quan trọng tương tự. Không tuân thủ phải nêu lý do – có thể bị hủy bỏ.	Không bắt buộc – nguyên tắc: TP, HĐND xét xử độc lập, tuân theo PL.
	Tham khảo		Dẫn chiếu hoặc áp dụng	Tham khảo
Vai trò chung			Án lệ - bộ phận tạo nên luật thành văn	Án lệ - bổ trợ thực tiễn áp dụng, giải thích luật.
Hình thức		Bắt buộc	Các tập án lệ	Không có
		Tham khảo	Các tập án lệ	Nghị quyết, Thông tư liên tịch, công văn hướng dẫn, trao đổi nghiệp vụ.

Bảng so sánh thực tiễn án lệ Việt Nam và Australia

Về phương thức xác lập, án lệ của các nước common law phải do tòa án cấp cao nhât xác lập và buộc các tòa án cấp dưới thấp hơn trong cùng một hệ thống tòa án tuân thủ và áp dụng. Đối với Việt Nam, là quốc gia theo hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa, án lệ không được thừa nhận trong các văn bản pháp lý mà chỉ có thể được hiểu ngầm qua các nghị quyết của Tòa án của HĐTP TAND TC và thông tư liên tịch giữa Chánh án TAND TC với Viện trưởng VKSNDTC do Chánh án TAANDTC ban hành. Ngoài ra, các tòa phúc thẩm của TANDTC không có thẩm quyền ban hành bất cứ một văn bản quy phạm luật nào.

Về chủ thể áp dụng, án lệ của các nước common law được các tòa cấp dưới trong cùng hệ thống áp dụng. Việc áp dụng này có thể mang tính bắt buộc hoặc tham khảo. Đối với Việt Nam, nghị quyết, thông tư liên tịch được các tòa cấp dưới (tỉnh huyện) áp dụng nhưng không bắt buộc theo nguyên tắc “khi xét xử thẩm phán và hội thẩm nhân dân độc lập và chỉ tuân theo pháp luật” được ghi nhận trong hiến pháp qua các thời kì và luật tổ chức tòa án nhân dân năm 2002.

Về vai trò án lệ, trong hệ thống pháp luật các nước common law, án lệ là một bộ phận cấu thành pháp luật thành văn. Sở dĩ nói như vậy là bởi vì án lệ được xác lập và tồn tại, phát triển qua một quá trình lâu dài và được các nhà làm luật ghi nhận vào các văn bản quy phạm pháp luật. Ở Việt Nam, án lệ được hình thành là thông qua hoạt động áp dụng pháp luật thành văn trong quá trình xét xử cũng như việc giải thích pháp luật của tòa án làm phát sinh các tình tiết pháp lí (question of law) có tính mới.

Về mặt hình thức thể hiện, Án lệ được các nước theo common law tổng hợp và xuất  bản dưới dạng các tập án lệ qua các thời kỳ. Tại Việt Nam thì án lệ “núp bóng”  dưới các văn bản như nghị quyết của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao, Thông tư liên tịch giữa chánh án TANDTC và Viện trưởng VKSNDTC.

Các phương pháp xây dựng và áp dụng án lệ tại Việt Nam

TA cấp cao nhất hướng dẫn các TA cấp dưới, thể hiện qua các văn bản như thông tư liên tịch, Nghị quyết, công văn trao đổi nghiệp vụ, công văn hướng dẫn…Tuy nhiên, vấn đề ở đây là hiệu lực pháp lý của án lệ, bởi vì các văn bản này mới chỉ mang tính tham khảo. Đây là một hạn chế rất lớn cần cải cách nếu muốn phát triển án lệ tại Việt Nam. Bên cạnh đó, án lệ cần phải thể hiện đầy đủ tính pháp lý và cần bắt buộc áp dụng hoặc tham khảo trong hoạt động xét xử của các cấp tòa. Xuất bản các tập án lệ có chọn lọc cũng là một việc rất nên làm. Mặt khác, chúng ta cũng nên khôi phục lại việc xuất bản cuốn “Hệ thống hóa các văn bản pháp luật”.